Balay (a short story)

Malipayong naghulat ang adlaw sa taknang makalingkawas siya sa pagpanalipud sa mga kabukiran sa silangan. Ang mga gabon wala nanunga para kawatan siya sa himaya sa iyang kahayag ug kainit. Hinam na siyang makita ang mga kababaihang maguuma nga magdali-dali sa paglinya sa basakan para sugdan ang gibilin nilang uma niadtong takna sa pag-pahulay, niadtong miaging adlaw.
Sa iyang dakung tingala ug kasubo, nibusikad na lamang siya sa kaibabawang dapit sa langit pero ang mga kabaw, nagbabilin sa ilang tinapul nga pagligid-ligid sa pita. Wala’y kalag nga migawas para sugdan ang trabaho sa adlaw.
Sa iyang pagpangita dinhi’g didto, nasapnan niya ang hinay-hinay nga pag-panggawas sa pagkadaghang tawo gikan sa usa sa mga balay nga arang-arang lamang gamay sa mga payag. Ulahing mi-gawas ang usa ka lungon.
“Dili tika hilakan Anghel. Namakak ka kanako.” Gidili ni Antonia ang iyang kaugalingon nga tanawon ang lungon sa iyang bana, niadtong gihinay-hinay kini ug gawas sa ilang balay.
Ilang balay. Kini ang sumpa ni Anghel sa kilid sa gisingot niyang lawas niadtong unang gabii sa ilang pagsimba sa ilang kasal. Mahinumduman pa ni Antonia ang pagkanindot nga mga mata nga misamin sa kahayag sa suga na sama ang kasinaw sa gisingut niyang braso ug dughan nga parehong gihulma ug gisunog sa bukid. Ang buhi ug malipayon niyang Anghel nga mihunghung, “Ikaw ang akong balay.” bag-o kini mipahulay sa iyang dughan.
Abi niyag madali-dali lamang ang pagpugong sa kaguol sa pagpugos niya sa kaugalingon sa pagtu-o nga siya kusgan. Siya nasayop.
Niadtong migawas ang uban, siya magpabilin sa sulod. Sa iyahang paginusara sa hilom, hilom usab siyang mihilak. Wala’y nakakita sa naguros-uros niyang mga luha. Wala’y nakadunggog sa iyang kasingkasing nga mitawag kang Anghel. Ang bugtong saksi kay usa lamang ka krus nga himo sa laya nga lukay gikan sa Dominggo sa Pagkabanhaw. Nagbitay lamang kini sa atubangan ni Antonia, naminaw sa hilom niadtong siya nagutana, “Ngano gi-gawas ka pa man?”
Ingon sa hilot, dautang hangin ang mikalas sa kinabuhi ni Anghel. Tulo na ka gabii ang milabay niadtong gigawas siya sa ilang balay. Nireklamo siya nga wala siya makasabot sa iyang gi-bati. Gipaagian niya sa hilot ang iyang likud sa mga kubalon nga kamot ni Antonia. Pero, wala kini mi-ayahay sa iyang ginhawa. Gi-dahum niya nga mahilom ang dautan niyang gibati kung iyang lawas makig-dulog sa iyang asawa. Sa dihang ang iyang kamot hinay-hinay nga gisuroy ang pagkababae ni Antonia samtang gisuagdan usab niya ang paghalok sa gikapoi nga nawong niini, nireklamo kini ug nagpasumangil nga basig makamata ang lima ka bata nga abay lamang nilang gakatulog.
Kabitin, kakapoy ug kauhaw ang nagpagawas kang Anghel. Wala na siya makablik sa sulod. Nakita na lamang siyang nakahigda sa yuta sa kinamanghurang gipukaw ni Antonia para ipasulod ug ipapahulay na ang amahan sa balay. Sa ka-wala’y hanaw sa bata, kini mi-pukaw usab sa abi niyag hubog nga amahan. Sa una, hinay lamang nga tawag sa, “Pa. Papa Anghel. Mata na oi! Sa sulod na tulog.” Niadtong dili mulihok iyang papa, gi-uyog niya kini ug hinay nga taud-taod lang kay mi-kusog. Sa kahadlok sa dili niya masabtan na kawala’y kinabuhi sa iyang papa, kini muhilak ug puwerting kusuga.
Tulo ka adlaw lamang milabay niadtong nadung-gan ang banha nga hudyat sa pagpahulay’ng dayon ni Anghel. Wala na’y mi-apas ngadtong hilak ni Maria. Kahilom na lamang ang nahibilin.
“Ma, adto na daw ta.” Na-uga na ang mga mata ni Antonia pero ang iyang kasing-kasing nagpadayon sa paghilak. Wala niya madunggan ang iyang Maria nga mitawag kaniya. Gi-gungo lamang niya ang gihawoy niyang ulo sa tabla ng lubing slug gikan sa iyang giatubang na krus.
Gi-duol si Maria, gi-kabtan ang abaga sa iyang inahan, gi-uyog kini ug miingon pag-usab, “Ma, adto na daw ta.” Mitindog diretso si Antonia ug, uban sa iyang anak, migawas sa balay.
Nindot ang tungang-adlaw sa gawas. Dili kayo init tungod sa abundang hangin nga galabay sa bukid. Dala sa hangin ang hamot sa bulak para sa patay ug ang baho sa wala’y ligo nga mga nakilubong.
Sa pag-abay ni Antonia kay Padre Tabios, nitusok ang sakit sa iyang kasingkasing. Niadto, wala na niya mapunggi ang hinay nga pagagulgol. Sa iyang atubangan ang patay’ng lawas ni Anghel. Ang iyang asawa.
Daghan miingon nga siya ang pinakagwuapong kaslunon sa kinatibukang bukid. Niadto, siya buhing mitindog duol sa altar sa kapilya suot ang iyang lagum nga barong. Nakadungo, pero and iyang mga mata, mitanaw lamang sa nawong sa iyang pangasaw-on. Si Anghel nga niabay kaniya sa kasal atubangan sa paring abay niya karon. Si Anghel na ilubong na.
Ang mga wala niya makasabot nga mga anak, kusog nga mihilak uban niya. Si Maria, walay hunong sa pag-bira sa sanina sa iyang inahan samtang nagahilak nga nangutana, “Si Papa, ma? Ma, asa si Papa?”
Ang kahilom sa seminteryo, mabulabog lamang matag trenta’y uno sa Nobyembre, kung kanus-a magtipok ang tanang minatayan s atulo ka manag-abay nga bukid para ilisan ang mga gabok o nawala nang nga krus. Sa panalag-saung mga adlaw, usa ka bukiran ang mubisita ngadto. Kini, kung may namatayan. Niadtong hapona, human sa paglubong ni Lolo Concorcio sa ikaduhang bukid, duha sa tuig na ang milabay, ang lungon ni Anghel miuban ug duha ka sacristan, usa ka pari, lima ka anak, usa ka balo ug ang kinatibukang uang bukid nagdto sa seminteryo.
Sa tungang hapon, mi-agi ang nangisog nga mga gabon. Katunga sa mga miuban, naninguha nga muuli na unta pero maulaw sila nga maspnan sa pari sa ila untang pag-ikyas. Niadtong gi-butang na sa kilid sa kinalot na yuta ang lungon ug miadto na si Padre sa atubangan, daghan ang nangadyi nga dili unta muulan hangtud sila maka-uli.
“Karong hapuna, ubanan ta si Anghel sa iyang pag-lakbay sa kinabuhing wala’y katapusan didto sa balay sa atong Diyos. Sa ngalan sa Amahan, sa Anak ug sa Espiritu Santo.”
“Amen.”
“Balay? Unsay balay? Sa Diyos? Dili! Dili! Naa ra dinhi ang balay ni Anghel. ‘Anghel, si Antonia ni!’ Naa ra dinhi imong balay. Si Princess, Marlon, Pedro, Victoria ug Maria… imong mga anak. Anghel! Ako.” Wala midawat si Antonia.
Naputol ang pag-pukaw ni Antonia sa patay na Anghel paingon unta sa bakak nga pagkabanhaw niini, niadtong gi-tunol ni Padre Tabios and agua bendita sa iyaha. Wala siya mahibalo kung unsaon ang iyang gihawiran. Gi-giyahan sa pari ang iyang kamot papa benditahan si Anghel. Human kaniya, usa-usa nga mibendita usab ang iyahang mga anak sa ilang amahan.
“…sa ngalan sa Amahan, sa Anak ug sa Espiritu Santo.”
“Amen.”
Mi-senyas ug ‘puwede na’ si Padre sa duha ka sepulturero nga, uban sa tabang sa tulo pang lalaking silingan, mi-alsa sa lungon para kini ilubong.
Nasuko si Antonia. “Unsa man na? Ayaw! Ibutang ang akong asawa.” Gi-lapak niya ang pinakaduol nga gaalsa sa lungon. Gi-pataas na niya ang iyang walang kamot para laparuhon ang lalaki pag-usab niadtong gi-kaptan siya ni Padre. “Ayaw!” Kapila niya gi-singgit tunga sa wala’y undng na paghilak habang naningkamot siya na makalingkawas sa dili niya ma-daug nga paghawid ni Padre.
Gamit ang tulo ka pisi gihinay-hinay ug naug ang lungon sa lubnganan. Sa wala man lang miabot ug duha ka minuto, gisugdan na dayon ang pagbira sa pisi tunod kay naplastar na ang lungon sa kinalot na yuta. Niadtong takna-a, gipang sabuag sa mga silingan, anak ug kaparentihan ni Anghel ang mga gipanghawiran nilang bulak.
Ang mga singgit ni Antonia mihilom sa walay luha nga paghilak. Gusto niyang muuban sa hinay-hinay nga ginatabunan niyang asawa. Ang mga kamot ni Padre mihilot na lamang sa iyang likod para siya maka-ginhawa misag gamay man lamang. Pero wala’y ginhawa para kay Antonia.
Sa luya ug subo niyang tinggog, siya misampit, “Anghel, palihug ayaw ko biya-i. Palihug ayaw mi biya-i.” Pero si Anghel, nagpabilin sa iyang puntod. Hilom sa ilalom sa usa ka bag-ong pintal nga krus.
Gibutang ni Antonia ang iyang bulak sa tiilan sa krus na timailhan kung asa gilubong ang iyang asawa. Sa iyang pagyaka ug pagtanga sa kilid sa puntod, misulod ang daghang pangutana sa iyang huna-huna.
Mag-unsa na lang man ko?
Kinsa na lang ang mag-lampas sa yuta? Dili pa ra ba kaao suwito kining akong mga laki?
Ako na lugar ang munaog para ibaligya ang humay?
Akong mga anak. Magunsa nalang mi sa akong mga anak?
Ang balay? Wala na ko’y asawa. Wala na mi’y balay.
Ngit-ngit na niadtong maka-uli ang tanang gikan sa lubong. Ang mga bata gipa-tulog na sa mama ni Antonia na mupuyo uban kanila ug duha ka donimnggo para tabangan silang tanan sa bagnong kinabuhi na wala si Anghel.
Si Antonia milingkod sa dakong bato na mitubang sa ilang balay. Hilom na ang iyang kaguol. Wala na’y paghilak na nahibilin. Nahurot na ang iyang mga pangutana. Nahibilin na lamang ang mahilom na sakit sa iyang dughan.
Gitan-aw niya ang ilang balay. Misag pila na gitapakan and sin nga atop, murag hapit na gyud malangkat. Ilisanan na usab and lanit nga dingding na gabok na tungod sa sigi niinig kabasa sa ulan. May nalang na ang salog ug haligi nga himo sa lubi kay lig-on pa. Gi-isip ni Antonia na kailangan hinay-hinayon na niya ug ayo ang ilang balay. Sa iyang pagtan-aw sa balay, kalit man lang migawas ang iyang Maria. Gahilak kini nga miduol kaniya ug nangutana, “Ma, sa Papa?”
Wala makahibalo sa Antonia kung unsa pa ang ignon sa iyang kamanghuran. Wala gihapon nakasabot iyang anak bisan saksi ang bata sa paglubong. Gi-tindog na lamang siya ug gi-karga si Maria.
“O, ayaw nag hilak. Wala na si papa, pero naa man si mama dinhi.”
Gi-tudlo niya ang langit. “Tanaw gani sa taas.” Ang bata mi-pahid sa iyang luha sa gamay niyang mga kamot ug mi-hanggad. “Naa si papa didto. Gatanaw sa ato. Busa ikaw, magbiuotan ha?”
“Naa sa papa didto?”
“Oo”
Karga-karga ang tulog na niyang anak, misulod si Antonia sa ilang balay.