The Orata Legacy: A Challenge of Innovation

NO PART OF THIS ESSAY MUST BE COPIED WITHOUT THE PERMISSION OF THE AUTHOR

(This is the first version of the essay. It is a follow up to the piece on Nick Joaquin.)

Operating under a scholastic philosophy that gives emphasis to personal formation that is considered at par with academic endeavors, my university provides for community immersions that teach students specific social concerns through experience. In one of these immersions, I was able to join a select number of college freshmen in a three-day in house experience with grantees of the outreach scholarships from the university.

Breaking off the promise of social awareness among the participants, I went with the general atmosphere of excitement over a two-day Zamboanguita, Bukidnon vacation. Looking back at that aspect of the immersion, majority of the students picked up fun memories of rural adventures and peer flirtations instead of the expected personal change in individual social paradigms. Yet, despite this reality, there happened to be a minority. I was accidentally one of them.

My host was a grade 5 student named Edil John. He was noticeably among the poorest of the scholars at the sight of his dilapidated house that leaned dangerously close to a cliff. He lived an hour’s walk from the school. Having no electricity, he had to study with a very yellow light from a crude lamp. If not for the relative ‘short distance’ of his school and his grant from the university, he’ll surely end up being contractual farmers like his parents.

3 days and 2 nights of sharing Edil John’s life exposed me to the condition of the poor that had the least of everything. Yet, what really surfaced and stayed in my societal consciousness and personal conscience was the state of rural education that I clearly saw at Edil John’s academic life.

Rural schools, like Edil John’s, are inaccessible to a lot of students due to their distance. Educational materials like books are limited thus, shared in groups. There are few teachers who are forced to accommodate an average of 44 students in one class. Even the Philippine government only spends 3.23 percent of the Philippines’ GDP for the allocation of the education budget. Given these problems, I can immediately be excused at my surprise towards Edil John’s parents who called him lucky. They claimed that during their early years, schools were nonexistent in far flung barrios like theirs.

In spite of the ever existent problems in the educational aspect of this country, it is worthy to note a man who made a step towards the realization of education for all Filipinos. By doing so, the potential of the greatness of the spirit that is inherent to all may be inspired to pick up where Pedro Tamesis Orata left off.

Perhaps it was a combination of experience and vocation that made Orata the great innovator of education that he was.

Like Edil John, he had to walk from his house to school. Only for Orata, it was a 4-kilometer walk during his 4^th grade and a weekly 11-kilometer walk on his 5^th and 6^th grade. As was the case during his time, he had to go to Lingayen, the provincial capital municipality of Pangasinan, to attend the lone high school there. Grateful for the privilege of his education that was supported by his sister and father, he developed a healthy and productive interest in his studies. Thus, the barrio boy graduated valedictorian.

From the old-style bamboo bank of his sister, Orata was able to travel to the United States of America to equip himself with higher studies. He entered the University of Illinois simultaneously preoccupied with his studies, his language immersion learning of English and his work. Subjected to that kind of difficulty, it became a wonder to him why he graduated with honors for his degree in Bachelor of Science in Education. Through the help of a University scholarship and a Philippine government allowance, he finished his master’s degree in Educational Research. Then, he pursued Educational Psychology at the University of Chicago. Finally, he obtained a doctorate degree in Philosophy of Education and Educational Research at the Ohio State University, with honors.

These impressive curriculum vitae would’ve earned Orata a place among the great Filipino academe. Yet, he wasn’t contented with the experience of education. He made it a vocation.

Having experienced the difficulty of having high schools and colleges in provincial capitals alone, he opened the first high school outside a capital in 1945 at the City of Urdaneta. This first step extended to a train of barrio high schools that covered a total of 43 provinces and 6 cities.

Orata was also the architect behind the conception of community colleges. He built the first one in Urdaneta in 1966. Following the concept of community colleges that encouraged the locals to contribute to the sustenance of the schools, he made preschools available to poor rural students through the introduction of the community preschools.

Going through how this one man turned his experience into a vocation that made him innovate the earlier depression of the Philippine Education sector, I found inspiration, hope and challenge.

Orata’s outstanding performance in school was borne out of respect for the privilege of his education. This aspect of his life reminds me that I too am privileged enough to go to school given that one out of 10 Filipinos have never gone to school. Thus, through a simple mechanism called societal conscience, I believe that there is no reason for me to fall behind the maximum potential of my academic performance. Yet, beyond this, Orata is inspiring because he utilized the privilege of his being educated to promote education as what it should be; a basic right. This kind of inspiration brings so much hope.

My Zamboanguta immersion at Edil John’s place shifted my social paradigm into many concerns, especially a concern for education. It is true that I left Zamboanguita with a dream that I may become a teacher someday. Yet, Orata taught me how a teacher could be more than just a teacher. With the immensity and significance of his innovations, I am given the hope that, indeed, I can do something to improve the quality and accessibility of education to many other Edil John’s.

At the end of it all, Orata did not cure the many problems of Philippine Education. It can even be said that when he left, more problems emerged. Yet, his example is a challenge in itself. He was just a poor Filipino barrio student before. In spite of that, he revolutionized education so that it may cater to the marginalized.

The long list of great Filipinos across history assures me that greatness is largesse. If they did it, why not me?

Sources: 1. Philippine Education In Crisis Powerpoint Module of Kabataan Party

2. Pedro Tamesis Orata (http://www.rmaf.org.ph/Awardees/index.php)

Giluwaan Kog Gapanglapdos nga Talithi

NOTE: NO PART OF THIS BALAK MUST BE COPIED WITHOUT THE PERMISSION OF THE XAVIER UNIVERSITY LITERARY CIRCLE AND THE WRITER

Giluwaan kog gapanglapdos nga talhithi

sa samang langit

nga mibas-bas ug gapang-gakus nga ulan

sa atong pagka-kanato-

Niadtong taknang nag-inusara ako nga naglingkod

sa hagdang bato

ngadto sa balaan ‘tang daplin.

Sa kaulaw, mihanagad ako sa langit

ug nangamuyo sa pag-sabot

kay bugtong niadtong daplin ko lang mabalikan

ang kagustong nabiyaan ko

sa labihang panginahanglan ko kanimo.

Gikatulgan lamang ako sa gabon ug kangitngit

sa samang langit

nga migiya sa mata ko sa imong katahom.

Diha dayon ang bagong usbong nga kasubo

sa gibugal-bugalan kong balaan ‘tang daplin,

sa pagbalik ko sa gidaot kong kaniadto,

sa pagbiya sa mga mata ko sa matahom mong dagway.

Mihuyop ang langit sa mahinay na hanging

migakos daw mihung-hong kanako

sa pulong mong

daw pagsabot sa kalag ko

nga gahulat ka lamang kanako.

Pasmo

NOTE: NO PART OF THIS SUGILANON MUST BE COPIED WITHOUT THE PERMISSION OF THE XAVIER UNIVERSITY LITERARY CIRCLE AND THE WRITER

Pasmo

Tuyo ko lamang ang pagambit sa kahibalong panulat sa balita sa St. Joseph College sa Camigiun. Daw liwas sa tuyo ko ang pagtrabaho ko sa tago apan pangka namong uwag ngado sa dakung higdaan sa katulganan sa Technology and Home Economics laboratory. Sa akong pagkulob abay sa paghayang niya, tuyo kong gilugod ang wala kong tiil ngadto sa iyang tuo. Daw nasabtan niya ako diretso ug mitakilid siya para magakus ko niya. Diha dayun hinay-hinay kong giduol ang nawong ko sa iya hangtod naghalok kami. Daw nipaingon ang tanan sa way laing panag-ignan. Human, binuang niya akong gilapak niadtong una ako nagawasan.

Didto sa pagpauli sa Misamis Oriental siya tarong ko nga nailhan. Sa Marino Brothers Ferry, siya maka-walhong pundok, maka-sosyalismo’g maka-katilingbanon. Nakaingon ako nga kanindot ba niya kay may tumong siya sa kaugalingon niyang kinabuhi. Sa Rural Transit Bus, siya hakug sa salida, sa pagkaon, sa TLC ug sa uban pang mga butang nga nagpangisi na lamang kanako. Nakaingon ako nga kanindot ba sa kadali niyang pahalipayon. Sa Crossing Villa Mangga, iyang gihung-hong nga nalingaw siya sa kagamay sa iyang kinatawhan compara sa natilawan niyang ako niaging gabii. Nikatawa akog nakaingon nga lisod ba makagusto kaniya na sama kong laki nga ulahi pa gayud ang pagabot sa akong kinabuhi.

Tulo ka adlaw gikan sa nadugangang tuyo nga giadtuan ko sa Camiguin, aya ko pa lang siya natexan…

Au. KUAN. Naa man ko’y G.F. Unsa man ta?

Ug saw ala siya’y reply-reply, gilabay ko ang akong SIM ug nipalit ug bag-o sa wala pa’y tingpaniudto.

Balay (final version)

NOTE: NO PART OF THIS SUGILANON MUST BE COPIED WITHOUT THE PERMISSION OF THE XAVIER UNIVERSITY LITERARY CIRCLE AND THE WRITER.

John Marc C. Acut

Si John Marc usa ka undergraduate sa kursong English Language and Literature Studies. Regular siya nga contributor sa mga balak sa Filipino ug English sa Veritas Literary Folio. Ang Balay ang kinaunahan niyang sugilanon. Karon, regular na siyang gasulat ug mga balak ug sugilanon sa Binisaya.

Gibiyaan lamang sa mga silingan ug kaparentihan ang kasagbot sa naandang pagpabilar sa balay sa mintayan. Ang mga pinasinawan nga kawayang salog daw halos dili na lahi sa dalan sa gawas. Giblin ang nagiusarang lamisa nga gitungtungan sa wala giplastar nga mga baraha’g ginamit nga mga tasa sa tunga sa sala nga mao na sab ang kananan. Ang hugasanan puno sa mga hugaw’ng mga plato, tinidor, cutchara ug baso. Ang mga gibuklad nga mga banig sa gamay’ng kuwarto ug sa usa ka daplin duol sa lamisa wala na gipilo ug gihipos.

“Dili tika hilakan Anghel kay ikaw namakak kanako.” Gidili ni Antonia ang iyang kaugalingon nga tanawon ang lungon sa iyang bana niadtong hinay-hinay kining gigawas. Daw nagpablin lang siya sa iyang gilingkuran sa ulahing tukuran sa hagdanan paingon sa bugtong kuwarto sa ilang balay.

Ilang balay. Kini ang sumpa ni Anghel sa kilid sa gisingot niyang lawas niadtong unang gabii sa ilang pagsimba sa ilang kasal. Mahinumduman pa niya ang pagkanindot nga mga mata nga may kasinaw nga sama sa gisingut niyang mga braso ug dughan. Ang buhi ug malipayon niyang Anghel nga mihunghung, “Ikaw ang akong balay.” bag-o kini mipahulay sa iyang dughan.

Abi niyag madali-dali lamang ang kaguol sa pagpugos niya sa iyang kaugalingon nga mutuo nga siya kusgan. Siya nasayop. Niadtong migawas ang uban, siya nagpabilin sa sulod. Sa iyahang paginusara sa hilom, hilom usab siyang mihilak. Wala’y nakakita sa naguros-uros niyang mga luha. Wala’y nakadunggog sa iyang kasingkasing nga mitawag kang Anghel. Ang bugtong saksi kay usa lamang ka krus nga himo sa laya nga lukay gikan sa Dominggo sa Pagkabanhaw. Nagbitay lamang kini sa atubangan ni Antonia, murag gapaminaw sa hilom niadtong siya nagutana, “Ngano gi-gawas ka pa man?”

Ingon sa hilot, dautang hangin ang mikalas sa kinabuhi ni Anghel. Tulo ka gabii na ang milabay niadtong gigawas siya sa ilang balay. Nireklamo siya nga wala siya makasabot sa iyang gi-bati. Gipaagian niya sa hilot ang iyang likud sa mga kubalon nga kamot ni Antonia. Pero, wala kini mi-ayahay sa iyang ginhawa. Gi-dahum niya nga mahilom ang dautan niyang gibati kung iyang lawas makig-dulog sa iyang asawa. Sa dihang ang iyang kamot hinay-hinay nga gisuroy ang pagkababae ni Antonia samtang gisuagdan usab niya ang paghalok sa gikapoi nga nawong niini, nireklamo kini ug nagpasumangil nga basig makamata ang lima ka bata nga abay lamang nilang gakatulog.

Kabitin, kakapoy ug kauhaw ang nagpagawas kang Anghel. Wala na siya makabalik sa sulod. Nakita na lamang siyang nakahigda sa yuta sa kinamanghurang gipukaw ni Antonia para ipasulod ug ipapahulay na ang amahan sa balay. Sa ka-wala’y hanaw sa bata, kini mi-pukaw usab sa abi niyag hubog nga amahan. Sa una, hinay lamang nga tawag sa, “Pa. Papa Anghel. Mata na oi! Sa sulod na tulog.” Niadtong dili mulihok iyang papa, gi-uyog niya kini ug hinay, nga taud-taud lang kay mi-kusog. Sa kahadlok sa dili niya masabtan na kawala’y kinabuhi sa iyang papa, kini muhilak ug puwerting kusuga.

Tulo ka adlaw lamang milabay niadtong nadunggan ang banha nga hudyat sa pagpahulay’ng dayon ni Anghel. Wala na’y mi-apas nadtong hilak ni Maria. Kahilom na lamang ang nahibilin.

“Ma, adto na daw ta.” Na-uga na ang mga mata ni Antonia pero ang iyang kasing-kasing nagpadayon sa paghilak. Wala niya madunggan ang iyang Maria nga mitawag kaniya. Ginaug lamang niya ang gihawuy niyang ulo gikan sa giatubang na krus didto sa salog nga tabla sa lubi.

Gi-duol si Maria, gi-kabtan ang abaga sa iyang inahan, gi-uyog kini ug miingon pag-usab, “Ma, adto na daw ta.” Mitindog diretso si Antonia ug, uban sa iyang anak, migawas sa balay.

Nindot ang tungang-adlaw sa gawas. Dili kayo init tungod sa abundang hangin nga galabay sa bukid. Dala sa hangin ang hamot sa bulak pang-patay ug ang baho sa wala’y ligo nga mga nakilubong.

Sa labihang kasubo ni Antonia, pati ang pagnaog sa hagdanan paingon didto sa ilang gawas, nahimo nag maliod kaniya. May gani anaa ngadto si Miguel na dali-daling mihatag sa iyang abaga para naay matukuran si Antonia.

Si Miguel, kaatbang kaniadto ni Anghel sa kasingkasing ni Antonia. Daw siya misumpa na wala siyay lain higugmaon kon dili ng siya nga midili kaniya. Bahalag dili sa kasal, malipay na siya sa usa ka paghinigalaay. Ug nahimo gayod siyang suod nilang higala. Bisan si Anghel nahimog kauban niya ngadto sa bukid.

Sa pag-abay ni Antonia kay Padre Tabios, mitusok ang sakit sa iyang kasingkasing. Niadto, wala na niya mapung-gi ang hinay nga pag-agulgol. Sa iyang atubangan ang patay’ng lawas ni Anghel. Ang iyang bana.

Daghan miingon nga siya ang pinakagwuapong kaslunon sa kinatibukang bukid. Niadto, siya buhing mitindog duol sa altar sa kapilya suot ang iyang lagum nga barong. Nakadungo, pero and iyang mga mata, mitanaw lamang sa nawong sa iyang pangasaw-on. Si Anghel nga niabay kaniya sa kasal atubangan sa paring abay niya karon. Si Anghel na ilubong na.

Ang mga wala niya makasabot nga mga anak, kusog nga mihilak uban niya. Si Maria, walay hunong sa pag-bira sa sanina sa iyang inahan samtang nagahilak nga nangutana, “Si Papa, ma? Ma, asa si Papa?”

Si Miguel nagpaduol nganha kay Antonia ngadto sa likod niini. Hilom lamang siya apan way puwas ang pagtanaw niya kay Antonia. Usa ka pagtanaw’ng dili masabot kung unsa ang tuyo. Usa ka pagtanaw’ng daghang mensahe.

Ang kahilom sa seminteryo, mabulabog lamang matag trenta’y uno sa Oktubre, kung kanus-a magtipok ang tanang minatayan sa tulo ka manag-abay nga bukid para ilisan ang mga gabok o nawala nang nga krus. Sa panalag-saong mga adlaw, usa ka bukiran ang mubisita ngadto. Kini, kung may namatyan. Niadtong hapuna, human sa paglubong ni Lolo Concorcio sa ikaduhang bukid, duha sa tuig na ang milabay, ang lungon ni Anghel miuban ug duha ka sakristan, usa ka pari, lima ka anak, usa ka balo ug ang kinatibukang unang bukid ngadto sa seminteryo.

Sa tungang hapon, mi-agi ang nangisog nga mga gabon. Katunga sa mga miuban, naninguha nga muuli na unta pero maulaw sila nga maspnan sa pari kung sila mu-ikyas. Niadtong gi-butang na sa kilid sa kinalot na yuta ang lungon ug miadto na si Padre sa atubangan, daghan ang nangadyi nga dili unta muulan hangtud sa takna na sila maka-uli na.

Mi-senyas ug ‘puwede na’ si Padre sa duha ka sepulturero nga, uban sa tabang sa tulo pang lalaking silingan, mi-alsa sa lungon para kini ilubong.

Nasuko si Antonia. “Unsa man na? Ayaw! Ibutang ang akong asawa.” Gi-lapak niya ang pinakaduol nga gaalsa sa lungon. Gi-pataas na niya ang iyang walang kamot para laparuhon ang lalaki pag-usab niadtong gi-kaptan siya ni Miguel. “Ayaw!” Kapila niya gi-singgit tunga sa wala’y undang na paghilak samtang naningkamot siya na makalingkawas sa dili ma-daug nga paghawid ni Miguel.

Gamit ang tulo ka pisi gihinay-hinay ug naug ang lungon sa lubnganan. Sa wala man lang miabot ug duha ka minuto, gisugdan na dayon ang pagbira sa pisi tungod kay naplastar na ang lungon sa kinalut na yuta. Naidtong takna-a, gipang-sabuag sa mga silingan, anak ug kaparentihan ni Anghel ang mga gipanghawiran nilang bulak.

Ang mga singgit ni Antonia mihilom sa walay luha nga paghilak. Gusto niyang muuban sa hinay-hinay nga ginatabunan niyang asawa. Ang mga kamot ni Padre mihilot na lamang sa iyang likod para siya maka-ginhawa misag gamay lang. Pero wala’y ginhawa para kay Antonia.

Sa luya ug subo niyang tinggog, siya misampit, “Anghel, palihug ayaw ko biyae. Palihug ayaw mi biyae.” Pero si Anghel, nagpabilin sa iyang puntod. Hilom sa ilalom sa usa ka bag-ong pintal nga krus.

Gibutang ni Antonia ang iyang bulak sa tiilan sa krus na timailhan kung asa gilubong ang iyang bana. Sa iyang pagyaka ug pagtanga sa kilid sa puntod, misulod ang daghang pangutana sa iyang huna-huna.

Mag-unsa na lang man ko?

Kinsa na lang ang mag-lampas sa yuta? Dili pa ra ba kaayo suwito kining akong mga laki?

Ako na lugar ang munaog para ibaligya ang humay?

Akong mga anak? Magunsa nalang mi sa akong mga anak?

Ang balay? Wala na ko’y bana. Wala na mi’y balay.

Ngit-ngit na niadtong naka-uli na ang tanang gikan sa lubong. Si Miguel mitabang sa pagkarga sa duha ka pinikamanguhang mga bata nga nakatulog sa way puwas na paghilak sa pagtabon sa ilang papa sa yuta. Siya nagpabilin sa gawas sa kuarto niadtong gipatulog ni Antonia ug ang iyang inahan ang uban pang mga bata.

“Ang masapnan nako nga mumata, makatilaw gyud ug bunal, ha!” Ang maisog nga badlong sa ilang lola ang miduot sa mga mata sa mga bata para dili na gayud kini musipyat sa pagmata.

Si Antonia mingisi sa kainocente sa iyang mga anak. Gitanaw niya sila uban ang iyang inahan hangtud ang ilang mga tinuyong kunot nga mga nawong miplastar na sa tinuuray’ng pagpahulay. Tulog na ang mga bata.

“Si papa ma?” Natingala si Antonia ngano ang iyang inahan wala poa muoli ngato sa ila.

“Hay Antonia, laki man to. Siya man sad ang nagingon kanako nga ubanan sa ta mo sa usa ka Dominggo. Mubisita lans daw siya dinhi matag karon us unya.”

“Au ma, ipauban na lkang dayun nako si Jun-Jun kang papa. Siya man ang magulang. Kailangan nako siya para mubasok ug mudaro sa yuta.” Gitanaw ni Antonia ang iyang kinamagulangan.

Naklaro sa iyang mama nga napugos lamang kini. “Dawbi? Diba mahuman na siya sa Grade 6 karong tuiga?”

Miginhawa si Antonia ug lawon. “Lagi ma. Pero wala na man mi’y mahimo. Alangan naman magutom mi.”

Niadtong taknaa, ang inahan ni Antonia mihilom daw nay gusto isultisa anak na dili niya masampit. Namatikdan kini diretso sa iyang anak. “Unsa man ma?”

“Nak, dili mahimo nga ikaw lang mubihi ning imong pamilya.”

Wala makasabot si Antonia. “Unsa ma?”

“Si Miguel. Naa pa siya sa gawas.”

Wala niya nakitan si Miguel diretso. Una niyang nasiplatan sa dakong tingala ang kalimpyo sa ilang sala. Milingi siya sa iyang wala ug didto nakita si Miguel nga gapanghugas ug plato.

“Uy! Tulog na ang mga bata? Ako na ang nanglimpyo. Dili na man bawal diba?” Malipayon ang tono ni Miguel. Daw tungod niani, nahadlok si Antonia. Dili dapat mahitabo nga naa pa si Miguel sa ilang balay.

“Miguel, isturya sat a palihog.”

Gi-plastar ni Miguel ang ulahing plato na nahugasan na. Miduol siya kang Antonia, nga nagpalingkod kaniya sa usa ka bangko.

“Miguel, unsa man ni?” Nahukman ni Antonia na diretso na siyang pangutanon.

Tingala ang bugtong nahatag ni Miguel sa iyang mawong. “Au. Tabang lang manb ni…” Giputol ni Antonia ang iyang pagisturya. “Balo ka na dili ni tabang.”

Midungo si Miguel. “Antonia, puwede ba nga…”

“Dili Miguel. Mura ka man ug kawatan. Gahulat nga wala diha ang amo para dagiton ang dili iyaha. Respeto na lang unta. Bago pa nako gilibong si Anghel.”

Miginhawa sa Miguel ug lawom. “Muoli na ko.” Mitingdog siya diretso ug dali-dali nga milakaw paingon sa puwertahan. Ngadto, mihunong siya ug pangadyot. “Antonia, kung dili na nimo kaya, maghulat lang ako. Balo man ko nga usa ka adlaw, muduol ka lang man gihapon ka kanako. Dili mahimo nga wala kay bana. Mamatay mong tanan niana. Ug ayaw kabalaka, inani gyud ang kabuang ko kanimo.” Dayon migawas na siya ug miuli.

Si Antonia milingkod sa dakong bato na mitubang sa ilang balay. Hilom na ang iyang kaguol. Wala na’y paghilak na nahibilin. Nailisan na sa mahilom nga kasakit ug kalibog. Kasakit sa pagbiya ni Anghel. Kalibog sa pagbalik ni Miguel.

Gitan-aw niya ang ilang balay. Sa unahang higayon, nakitan niya ang binuhatan sa mga niagi nang tuig sa ilang pamuyo. Ang sin nga atop galihok na sa gamay’ng hangin. Ang ding-ding nga lawanit, gabok na gayud kayo tungod sa kadaghan nang mga higayon na kini nabasa sa ulan. May gani gilakoy-an pa sila ug gamay. Ang salog ug haligi, lig-on pa gihapon.

“Ugma, hinay-hinayon ko na ug tul-id kining among balay.”

Sa kalawum sa iyang paghuna-huna, wala niya natagdan ang paggawas sa iyang Maria. Tungod niani, natingala na lamang siya niadtong kini giduol kaniya na gahilak.

“Si papa ma. Asa si papa?”

Wala’y matubag si Antonia. Wala gihapon nakasabot ang iyang kinamanghuran bisan kini saksi na sa lubong sa iyang amahan. Gikuha na lang niya ang iyang anak ug kini gikarga.

“Tanaw gani sa taas.”

Gipahiran sa gamay’ng bata ang iyang mga luha sa mga gamay ug bulingit niyang nga mga kamot. Gintanaw dayun siya sa langit.

“Si papa wala na. Naa na siya didto.”

“Si papa? Naa Didto?”

“Oo. Gatan-aw siya sa ato gikan didto. Busa ikaw, magbinut-an ha?”

“Mubalik pa si papa ma?”

Mitulo ug usab ang mga luha ni Antonia. “Ngano mubalik man siya? Na naa man gihapon siya uban nato.”

Karga-karga ang tulog na niyang anak, misulod si Antonia sa ilang balay.